W Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich odbyła się prezentacja publikacji „Strategie działań w starzejącym się społeczeństwie”. Monografia przygotowana pod auspicjami RPO przedstawia tezy i rekomendacje związane z demograficznym starzeniem się społeczeństwa. Instytut Łukasiewicza został zaproszony do udziału w spotkaniu przez Panią Rzecznik Praw Obywatelskich, prof. Irenę Lipowicz.

– Istnieje obawa, że starzenie się społeczeństwa będzie traktowane wyłącznie jako problem – mówiła Rzecznik Praw Obywatelskich, prof. Irena Lipowicz. Zdaniem RPO „Strategie…” pokazują kierunki działania, dzięki którym starzejące społeczeństwo może i powinno być postrzegane przez pryzmat wyzwań. – Musimy mieć świadomość, że jesteśmy bardzo spóźnieni w reagowaniu na te wyzwania – mówiła Irena Lipowicz.

W konferencji uczestniczył minister pracy i polityki społecznej, Władysław Kosiniak-Kamysz. – Strategia państwa musi być być wielokierunkowa: polityka społeczna, rynek pracy, aktywność społeczna i aktywność fizyczna. Cieszę się, że w dokumencie przygotowanym w Biurze RPO widać tę wielokierunkowość. To bardzo ważny materiał dla ministerstwa pracy – mówił Kosiniak-Kamysz.

Prace ekspertów zaangażowanych w projekt koordynowała prof. Barbara Szatur-Jaworska z Uniwersytetu Warszawskiego. – Chcieliśmy zaproponować dyskusję, jak myśleć o rozwoju kraju w kontekście starzenia się społeczeństwa. Celowo nazwaliśmy dokument końcowy strategiami, a nie strategią, bo kluczowe wydało nam się pokazanie wielości zagadnień wymagających strategicznego podejścia – powiedziała prof. Szatur-Jaworska. – Zależy nam, by przygotowany materiał był przede wszystkim użyteczny dla wszystkich podmiotów zaangażowanych w polityki publiczne – dodała pani profesor.

Po prezentacji „Strategii” odbyła się dyskusja z udziałem autorów, ekspertów oraz przedstawicieli rządu. W spotkaniu dzięki internetowej telekonferencji uczestniczyli samorządowcy i eksperci z całego kraju. Biuro RPO połączyło się m.in. ze Stargardem Szczecińskim – Stargardzkie Towarzystwo Budownictwa Społecznego stworzyło tzw. lokale wspomagane dla osób starszych. Uczestnicy konferencji mogli usłyszeć relacje mieszkańców takich lokali. O lokalnej strategii rozwiązywania problemów społecznych mówiła Małgorzata Chrapek, wójt gminy Wieprz w Małopolsce. W dyskusji wziął także udział prezydent Gdyni, Wojciech Szczurek.

Senior-obywatel

Prof. Barbara Szatur-Jaworska jest autorką propozycji katalogu zasad polityk publicznych prowadzonych w starzejącym się społeczeństwie. W odniesieniu do osób starszych konieczne jest m.in. zapewnienie im niezależności, bezpieczeństwa socjalnego, a także ich aktywizacja po odejściu na emeryturę. Starsze pokolenie powinno być traktowane podmiotowo i mieć możliwość współdecydowania w sprawach ważnych społecznie. Poza tym w katalogu zasad znalazło się wezwanie do solidarności pokoleń oraz sprawiedliwości międzypokoleniowej – chodzi o to, by przedstawiciele różnych generacji w równym stopniu odczuwali zarówno korzyści jak i obciążenia związane z sytuacją gospodarczą państwa.

Jak realizować w praktyce postulat o udziale osób starszych w życiu społecznym? Według autorów „Strategii..” warto rozważyć utworzenie instytucji Rzecznika Praw Osób Starszych w strukturze powiatu. Rzecznik udzielałby informacji i pomocy prawnej, a także podejmował określone działania sprzyjające pozytywnemu wizerunkowi seniorów. Eksperci popierają także powoływanie rad seniorów na poziomie dzielnicy. Rady są podmiotem pośredniczącym między obywatelami a władzami samorządowymi, których rolą jest zapewnienie siedziby i środków koniecznych do funkcjonowania takich ciał. Oprócz rad seniorów powinny powstawać także specjalne instytucje odpowiedzialne za realizację działań na rzecz osób starszych. Samorządy nie mogą jednak zadowalać się stworzeniem takiej komórki w swoich strukturach – konieczne jest rozliczanie biura z jego bieżącej aktywności.

Autorzy „Strategii…” podkreślają ponadto, że należy upowszechniać i maksymalnie ułatwiać osobom starszym udział w konsultacjach społecznych, a także promować ideę współpracy międzypokoleniowej. Warto tworzyć „kawiarnie obywatelskie”, organizować pikniki, warsztaty i innego rodzaju przedsięwzięcia, w których będą spotykać się przedstawiciele starszego i młodszego pokolenia. „Niezależnie od wieku, każdy człowiek ma wiele do zaoferowania drugiemu. Wartość wieku senioralnego jest tym większa, iż mając kompetentną wiedzę posiada się ponadto doświadczenie życiowe. Dlatego rola seniorów, na wielu płaszczyznach życia społecznego i politycznego, może stać się niebagatelna” – piszą Damian Kalita, Krystyna Rawska i Grażyna Staniszewska.

W części publikacji poświęconej aktywności społecznej i kulturalnej osób starszych można znaleźć postulat większej otwartości domów kultury, bibliotek, szkół, „orlików” i ośrodków pomocy społecznej na współpracę z seniorami oraz działania międzypokoleniowe. Eksperci podkreślają, że w ofercie instytucji kulturalnych nie może zabraknąć propozycji zarówno dla seniorów, którzy chcą aktywnie włączyć się w organizację i przygotowania, jak i tych, którzy chcą być jedynie uczestnikami zajęć. Ważną kwestią jest upowszechnianie dobrych praktyk, czemu mogą posłużyć np. nagrody dla samorządów za innowacyjne działania na rzecz seniorów, konkursy dla liderów środowisk seniorskich i starszych wolontariuszy, a także plebiscyty na miejsca przyjazne osobom starszym.

Opieka nad osobami starszymi

W dokumencie przygotowanym pod auspicjami RPO nie zabrakło także odniesienia do sytuacji rodzinnej seniorów. Zwrócono uwagę, że osoby starsze często bywają ofiarami przemocy w rodzinie. „Organy państwa powinny zostać uwrażliwione na problemy osób starszych” – pisze prof. dr hab. Barbara Mikołajczyk, która rekomenduje również poprawę skuteczności procedury tzw. niebieskiej karty, zwłaszcza w przypadku lekarzy. W „Strategiach…” znalazło się także zalecenie o upowszechnianiu wiedzy na temat praw pokrzywdzonego oraz możliwości alimentacji starszych rodziców i dziadków, np. za pośrednictwem Uniwersytetów Trzeciego Wieku.

Eksperci poruszyli również problem niewystarczającej opieki medycznej nad osobami starszymi. „Niestety, wg GUS dysponujemy bazą jedynie 569 łóżek geriatrycznych (wobec 26032 internistycznych), udzielając na nich zaledwie 0,77% ogółu świadczeń szpitalnych, co umiejscawia nas na jednym z ostatnich miejsc w Europie. Kierując się zaleceniami WHO, zasoby w Polsce powinno stanowić 7500 łóżek w szpitalnych oddziałach geriatrycznych i przynajmniej 300 poradni geriatrycznych” – piszą. Według autorów konieczna jest promocja zdrowego starzenia i profilaktyki chorób wieku starszego, m.in. przy pomocy działań edukacyjnych i kampanii społecznych. Eksperci rekomendują przygotowanie Narodowego Programu Ochrony Zdrowia Seniorów w Polsce, który kompleksowo objąłby całość zadań organizacyjnych, edukacyjnych i usługowych w kierunku poprawy systemu organizacji ochrony zdrowia ludzi starszych. Wśród propozycji znalazło się także powołanie koordynatora polityki zdrowotnej do spraw ludzi starszych w Ministerstwie Zdrowia oraz jak najszybsze wprowadzenie geriatrii jako fakultatywnego przedmiotu na kierunku lekarskim we wszystkich uczelniach medycznych.

W odniesieniu do potrzeb opiekuńczych osób starszych w „Strategiach…” postulowane jest doinwestowanie opieki instytucjonalnej, m.in. poprzez zwiększenie dochodów Domów Pomocy Społecznej, a także zwiększenie nakładów na opiekę środowiskową. „W Polsce – co jest ewenementem na skalę co najmniej europejską – więcej osób niesamodzielnych otrzymuje pomoc w placówkach zamkniętych niż korzysta z usług w miejscu swojego zamieszkania. Wiadomo tymczasem, że do pewnego stopnia niesamodzielności pomoc środowiskowa nie tylko jest tańsza, ale dodatkowo pozostawanie w domu wpływa pozytywnie na samopoczucie świadczeniobiorcy” – pisze dr hab. Piotr Błędowski. Według eksperta konieczne jest stworzenie nowego, kompleksowego systemu opieki długoterminowej, który uwzględniłby nie tylko aspekty medyczne, ale także innego rodzaju potrzeby niesamodzielnych seniorów, jak np. integracja ze środowiskiem lokalnym.

Aktywny senior

W „Strategiach…” podkreślono znaczenie aktywności fizycznej w życiu osób starszych. „Nie da się całkowicie zahamować naturalnych procesów starzenia, da się natomiast, dzięki systematycznej aktywności fizycznej, częściowo je złagodzić albo możliwie najbardziej opóźnić” – pisze dr hab. Ewa Kozdroń. Według autorki konieczna jest promocja aktywności ruchowej we wszystkich grupach wiekowych i zawodowych, a także likwidacja barier w dostępie do sportu. Należy podjąć walkę z powszechnymi negatywnymi zjawiskami, jak siedzący tryb życia i nadwaga, m.in. przy pomocy odpowiednich działań edukacyjnych.

Kolejnym ważnym zagadnieniem uwzględnionym w „Strategiach…”jest edukacja w starości i do starości, ze szczególną koncentracją na roli Uniwersytetów Trzeciego Wieku. Autorki rozdziału poświęconemu tej kwestii rekomendują utworzenie interdyscyplinarnego zespołu ds. osób starszych, składającego się z przedstawicieli parlamentu, rządu, środowisk UTW i organizacji pozarządowych, samorządu terytorialnego, świata nauki i biznesu. Ekspertki postulują także podniesienie kształcenia osób starszych do rangi rządowego zadania administracji publicznej i objęcie go systemowym wsparciem ze strony państwa. Idea i działalność UTW powinna być szeroko upowszechniana i promowana.

W „Strategiach…” nie zabrakło odniesienia do kwestii sytuacji osób starszych na rynku pracy. „W przypadku Polski największym wyzwaniem wydaje się być brak wcześniejszych doświadczeń we wdrażaniu polityki zatrudnienia osób starszych, a zatem brak dobrego rozpoznania strategii i instrumentów oddziaływania państwa w tym obszarze” – pisze Tomasz Schimanek. Według autora Polska może i powinna inspirować się doświadczeniem innych państw, zwłaszcza Finlandii i Wielkiej Brytanii. Wśród postulatów znalazło się wyznaczenie „gospodarza” odpowiedzialnego w rządzie za przygotowanie i koordynację wdrażania spójnej polityki zatrudnienia osób starszych. Jak zaznaczono, realizacja tego zadania wymaga stałej współpracy rządu, samorządów, pracodawców, związków zawodowych, organizacji pozarządowych, świata nauki i mediów. W publikacji rekomenduje się racjonalne i jak najszersze wykorzystywanie środków krajowych i unijnych przeznaczonych na działania w zakresie aktywności zawodowej seniorów.

Senior-konsument

Eksperci odnieśli się również do kwestii odpowiedzi rynku dóbr i usług na potrzeby starszych konsumentów. Szczególnie dużo miejsca poświęcono korzystaniu z nowych technologii. „Być może warto zastanowić się nad wprowadzeniem ulg dla seniorów mających przynajmniej częściowo pokryć koszty dostępu do Internetu” – rekomenduje dr Piotr Szukalski. Według eksperta należy zadbać o upowszechnianie wiedzy na temat praw konsumenckich oraz przywilejów przysługujących seniorom. Producenci i usługodawcy podczas przygotowywania oferty dla osób starszych powinni z kolei brać pod uwagę, jak bardzo zróżnicowana jest to grupa pod względem potrzeb i możliwości.

W publikacji przygotowanej pod auspicjami RPO znalazły się również odwołania do koncepcji srebrnej gospodarki. Autorzy zwrócili uwagę, że zjawisko to może okazać się niezwykle korzystne nie tylko z punktu widzenia seniorów. „Wdrożenie koncepcji srebrnej gospodarki do strategii rozwoju regionu może stanowić dodatkowy czynnik jego dynamizacji” – pisze prof. dr hab. Stanisława Golinowska. Aby tak się stało, rekomenduje się m.in. podjęcie określonych inwestycji infrastrukturalnych, np. związanych z transportem. Na te postulaty powinien odpowiedzieć zarówno biznes jak i samorządy terytorialne.

Przestrzeń przyjazna seniorom

W „Strategiach…” poruszono również problem dostosowywania przestrzeni do potrzeb seniorów. „Warto adaptować do polskich warunków niektóre wzorce organizacji przestrzeni, takie jak oznaczenie przestrzeni w sposób zrozumiały dla osób starszych” – pisze dr hab. Waldemar Hoff. Dzięki odpowiednim oznaczeniom można uchronić seniorów przed stresem związanym z trudnościami w orientacji w przestrzeni. Dobrym rozwiązaniem jest choćby szersze wykorzystywanie kolorów w celu oznaczania punktów orientacyjnych. Ponadto, w przypadku osób starszych równie ważne jak fizyczna dostępność określonych miejsc jest poczucie bezpieczeństwa, np. w środkach transportu publicznego.

„Celem strategicznym powinno być umożliwienie ludziom starszym pozostawanie w mieszkaniu/domu tak długo jak tylko jest to możliwe, życie w bezpiecznym środowisku zamieszkania, przystosowanym do osobistych preferencji i zmieniających się możliwości” – pisze dr Maria Zrałek, autorka rozdziału poświęconego warunkom zamieszkania osób starszych. Wśród proponowanych działań znalazło się stworzenie warunków podnajmu części mieszkania seniora młodym rodzinom czy studentom. Według specjalistki, takie rozwiązanie mogłoby stanowić skuteczną odpowiedź na problem braku mieszkań dla młodych a także konieczności zapewnienia opieki osobom starszym. Kolejnym postulatem jest szersze wykorzystanie nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych, dzięki którym seniorzy mogą bezpiecznie i komfortowo żyć we własnych mieszkaniach, korzystając jedynie z doraźnej pomocy opiekunów.

Wizerunek seniorów

W „Strategiach…” nie pominięto również kwestii wizerunku osób starszych oraz postaw społecznych wobec starości. „Z jednej strony starsi są przedstawiani jako obciążenie dla społeczeństwa, osoby zależne od innych i niesprawne, z drugiej strony pojawia się tendencja do przedstawiania nadaktywnej, na wszelkie sposoby odmłodzonej starości – taka wizja jest równie daleka od rzeczywistości. Brakuje różnorodności w przedstawianiu ludzi starych, pokazywania szerokiej palety stylów życia i charakterów” – zwracają uwagę Anna Chabiera i Beata Tokarz.

Według ekspertek, szczególnie dużo uwagi należy poświęcić roli mediów w kształtowaniu wizerunku osób starszych. Wśród rekomendacji znalazł się postulat badań obecności osób starszych w mediach oraz jakości przekazu medialnego związanego ze starością. Według autorek obecne zapisy Ustawy o radiofonii i telewizji w zakresie zakazu dyskryminacji nie są wystarczająco skuteczne jeśli chodzi o osoby starsze.

Pomocne w budowaniu korzystnego wizerunku starości mogą być kampanie społeczne, organizowanie konkursów dotyczących aktywności osób starszych, a także wspieranie produkcji filmowych i telewizyjnych, w których osoby starsze pokazywane są w pozytywnym kontekście. Jak podkreślają autorki rozdziału, za prawdziwą rewolucję należałoby uznać pojawienie się siwowłosej prezenterki w telewizji.